Δημήτριος Γαλάνης

Χαρακτικό Του Δ. Γαλάνη 

Η Μαύρη Παναγία

Ήμουν στη Νέα Υόρκη και επισκέφτηκα τον ορθόδοξο ναό της Αγίας Τριάδος. Μου έκανε εντύπωση ο εκδυτικισμός αυτού του ναού. Έχει φανταχτερά βιτρώ. Διαθέτει εκκλησιαστικό όργανο και μια μελιστάλαχτη χορωδία, χάρμα να την ακούς - όχι όμως μέσα σε ορθόδοξο ναό. Υπήρχε δε μια ατμόσφαιρα αποστειρωμένου φαρμακείου, όπως συμβαίνει στους δυτικούς ναούς. Την προσοχή μου τράβηξε ο κηροστάτης, δεξιά, στον τοίχο. Όπως ακριβώς στις δυτικές εκκλησίες. Πλησιάζοντας να τον επεξεργαστώ, βλέπω σε μια απόμερη γωνιά την μαύρη Παναγία! Το εικόνισμα με την Παρθένο μαύρη. Μίλησε μέσα μου ακαριαία. Με συντάραξε. Τότε θυμήθηκα πως και αλλού είδα μαύρες Μαρίες, αν και σπάνιες. Και σκέφτηκα, πως δεν γίνεται ειδικός λόγος γι' αυτές. Μένουν βυθισμένες στην σκοτεινή σιωπή τους. Σήμερα, προπαραμονή της Παναγίας, είναι αρμόδιος ο χρόνος για έναν τέτοιο λόγο, έστω σύντομο. Γιατί ενίοτε εικονίζεται η μητέρα του Ιησού μαύρη; Για τον ίδιο λόγο που ο ναός της Αγίας Τριάδος της Νέα Υόρκης προσλαμβάνει δυτικά στοιχεία. Οι επιτόπιες παραδόσεις είναι πανίσχυρες, καθόσον συνιστούν τρόπους της ψυχής. Κατά κανόνα τα νέα ιερά χτίζονται στα ερείπια των αρχαίων ιερών. Με την υποκατάσταση εισδύει κάτι από την παλαιά λατρεία και στη νέα. Είναι ορισμένα στοιχεία που περνούνε στη νέα θρησκεία αναφομοίωτα, λόγω της ισχύος τους. Όπως λ.χ. το «αμήν». Έτσι πέρασε και το μαύρο χρώμα των αρχαίων θεαινών. Οι μαύρες Παναγίες συνήθως συναντώνται στην Γαλλία, την Ισπανία, την Ελβετία και την Πολωνία. Τη μαύρη Μαντόνα της Czestochowa την επισκέπτονται εκατομμύρια προσκυνητών. Ο Ean Begg στο βιβλίο του The Cult of the Black Virgin, λέγει πως τις μαύρες Παναγίες τις έφεραν στη Δύση οι Σταυροφόροι και αποκλείει τη θεωρία πως αυτές μαύρισαν από τον καπνό των καντηλιών. Και έχει δίκαιο. Εμείς θα αποκλείσουμε την άποψη πως τούτες προήλθα από μίμηση των εικόνων μαυρόχρωμων λαών. Η ιστορία βοά για τις μαύρες Μητέρες Θεές των αρχαίων λαών.

Γι' αυτό όταν ο M. Lurker μιλάει για την αιγυπτιακή θεά Άμες-Νεφερτάρι με το μαύρο δέρμα, επεξηγεί πως τούτη δεν κατάγεται ούτε από τη Νουβία ούτε από νέγρους (The gods and symbols of ancient Egypt). Συνεπώς τούτο συνιστά αρχετυπική έκφραση της μυθικής ψυχής, γι' αυτό επιβιώνει ως τις μέρες μας. Έστω μέσα στην αποσιώπηση. Θα μνημονεύσουμε τη μαύρη Δήμητρα της Φυγαλίας, η οποία ήταν αρχαιότατη, γι' αυτό και ζωόμορφη· την αιγυπτιακή Ίσιδα με το μαύρο πέπλο· την κατάμαυρη θεά Κάλι των Ινδιών· την Κυβέλη με τη μαύρη πέτρα· την μεσαιωνική Σεκινά των Εβραίων με τη μαύρη εσθήτα. Η Σουλαμίτις του Άσματος των Ασμάτων λέγει η ίδια: «Μέλαινά εἰμι και καλή» Οι Ρωμαίοι ελάτρευαν μια μαύρη πέτρα στο Παλατίνο λόφο, ως Magna Mater. Η Αθηνά και η εφεσία Άρτεμις ήσαν ενίοτε μαύρες. Βέβαια άλλο πράγμα το μυθικό γεγονός και άλλο η ερμηνεία του, την οποία δεν γνωρίζει αυτός που το ασκεί. Ενώ η ερμηνεία από εποχή σε εποχή μπορεί να διαφέρει, ανάλογα με την πρόοδο των σχετικών επιστημών. Όταν ζεις τον μύθο, ζεις την αλήθεια του και η αλήθεια του δεν έχει ανάγκη από ερμηνεία. Την ερμηνεία την ξεκινούν αυτοί που βρίσκονται έξω από την αλήθεια του μύθου. Η ερμηνεία ούτε υποκαθιστά ούτε εξαντλεί τον μύθο, επειδή είναι λειτουργία της ορθολογικής σκέψης. Δεν γνωρίζω ως ποιο βαθμό επιτρέπεται να μιλάμε ορθολογικά για ένα ανορθόλογο δεδομένο, όπως είναι το μυθικό αρχέτυπο, ωσάν αυτό της μαύρης θεάς. Υπό αυτούς τους περιορισμούς θα λέγαμε πως το μαύρο χρώμα της θεότητας έχει ερμηνευτεί ως το αβυσσαλέο μυστήριο από το οποίο έρχεται η δημιουργία, ή το αρχέγονο σκότος του ασυνειδήτου, το οποίο δεν μπορεί να διαπεράσει η σκέψη, ή είναι αδιαφοροποίητη materia prima· είναι το σκότος της μήτρας· είναι η σκοτεινή φάση της σελήνης από την οποία θα γεννηθεί το φως. Έχουν πει ακόμη πως είναι το μαύρο γόνιμο έδαφος της γης. Άλλωστε ορισμένα χρώματα, όπως αυτό το σκοτεινό μπλε των ινδικών θεών, υποδηλώνουν βαθύτερα στρώματα του ασυνειδήτου. Το μαύρο υποδηλώνει το ακροτελεύτιο βάθος και την κρυμμένη σοφία. Η εμφάνιση της μαύρης Μαντόνας στη Δυτική Ευρώπη κατά τον Μεσαίωνα σχετίζεται με την ενδυνάμωση του αρχετύπου της «γης» το οποίο απετέλεσε το ψυχολογικό θεμέλιο της Αναγέννησης, κατά τον Erich Neumann. Αυτό το αρχέτυπο είναι που εσύναψε την Μαρία των Ευαγγελίων με τις αρχαίες θεές Μητέρες. Τούτο δεν μπορούσε να γίνει στην Ορθοδοξία, της οποίας η πνευματικότητα υπερέβη τα αρχέτυπα του παγανισμού. Στην Δύση ο παγανισμός παρέμεινε ανυπέρβατος. Στην Θεοτόκο προσέδωσαν τα ιδιώματα των Μητέρων θεών, όπως είναι και το μαύρο χρώμα. 'Η τούτη σχεδόν την κατέστησαν θεά όπως δείχνει η διακήρυξη του Πάπα Πίου του ΧΙΙ, το 1950. Ή την απέρριψαν ολοτελώς, όπως στον Προτεσταντισμό. Ο μεγάλος προτεστάντης θεολόγος Paul Tillich γράφει τα εξής: «Ο Απόλλων δεν έχει αποκαλυπτική σημαντικότητα για τους Χριστιανούς· η παρθένος Μαρία δεν αποκαλύπτει τίποτε στους Προτεστάντες» ((Systematic Theology, τ. Β', σ.128). Γι' αυτό δεν είναι δυνατόν να κατανοηθεί η πνευματικότητα της Ορθοδοξίας από τη Δύση. Και αυτή η πνευματικότητα φανερώνεται στη ρήξη με τη φυσική αναγκαιότητα, την οποία επέφερε το παντελώς νέο άγγελμα· στην αποδέσμευση από τον κλοιό της φύσεως, στον οποίο τελεί έγκλειστη η Μητέρα θεά, άσπρη ή μαύρη. Μόνο υπό αυτόν τον όρο νοείται η ανάσταση. Γι' αυτό, τούτη την τελευταία η Δύση την παραμέρισε.

Χρήστος Μαλεβίτσης, Η Ζωή και το Πνεύμα