Ευβοείς Συγγραφείς - Ευβοέων Τέχνη: Νανά Καλλιανέση (1915

(αναδημοσίευση)

Η Νανά Καλλιανέση, το γένος Σταματίου, γεννήθηκε στην Κύμη το 1915. Ήταν κόρη του Κωστή Σταματίου, δικηγόρου και υπαλλήλου της Εθνικής Τράπεζας, και της Νίνας Παπανικολάου αδελφής του διεθνούς φήμης γιατρού Γεωργίου Παπανικολάου δόκτωρ, ΠΑΠ.

Η Νανά μεγάλωσε σ' ένα ιδανικό περιβάλλον. Γονείς μορφωμένοι, με πλούσια πνευματικά ενδιαφέροντα και ιδιαίτερη αγάπη και αφοσίωση στα παιδιά τους, αλλά και σε όλους τους συγγενείς. Διατηρούσαν πάντα ένα σπίτι ανοιχτό. Τα ενδιαφέροντά τους, η συναισθηματική ατμόσφαιρα που επικρατούσε μέσα στο σπίτι, η ποιότητα ζωής και η αλτρουιστική διάθεση έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητας όλων των παιδιών και ιδιαίτερα της Νανάς. Ψηλή, λυγερή, όμορφη, ελκυστική, χαμογελαστή, με το τραγούδι στο στόμα πάντα, ήταν το καμάρι των δικών της και η ψυχή της συντροφιάς. Η βαθιά ευαισθησία της που είχε ήδη από εκείνα τα χρόνια αρχίσει να καλλιεργείται, ήταν φανερό ότι θα την οδηγούσε στο να γίνει άνθρωπος της προσφοράς.

Πρόθυμη πάντοτε να βοηθήσει τους συνανθρώπους της σε κάθε τους πρόβλημα, η Νανά ουδέποτε σκέφτηκε τα ανταλλάγματα. Τέταρτη ανάμεσα σε πέντε παιδιά, η Νανά πέρασε τα παιδικά της χρόνια στην Κύμη, όπου έμεινε μέχρι που τέλειωσε το γυμνάσιο. Στη συνέχεια ήρθε στην Αθήνα, στη μεγάλη της αδελφή τη Μαρία, και παρακολούθησε μαθήματα γαλλικών και έγινε εθελόντρια αδελφή του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού. Στο διάστημα του πολέμου υπηρέτησε στα παιδικά συσσίτια.

Το 1938 παντρεύτηκε τον αξιωματικό του Πολεμικού Ναυτικού Νίκο Καλλιανέση, τον οποίο γνώρισε στην Κύμη όταν εκείνος έφτασε εκεί σαν εξόριστος από τη Σκύρο. Ο Καλλιανέσης είχε πρωτοεκτοπισθεί στη Σκύρο κατά τη διάρκεια της δικτατορίας του Μεταξά, λόγω της συμμετοχής του στο κίνημα των βενιζελικών αξιωματικών του 1935.

Με την έναρξη του πολέμου η ανθρωπιστική της ιδεολογία άρχισε να παίρνει έναν ευρύτερο χαρακτήρα και τα κοινωνικά προβλήματα να μπαίνουν όλο και πιο πολύ στη ζωή και στη σκέψη της. Κατά τη διάρκεια της Κατοχής, τόσο η Νανά όσο και ο Νίκος πήραν ενεργό μέρος στη Εθνική Αντίσταση. Ο Νίκος, που συμμετείχε σε αντιστασιακή οργάνωση αξιωματικών διέφυγε το 1942 στη Μέση Ανατολή και έλαβε μέρος στο κίνημα του Ναυτικού. Για την ενέργειά του αυτή συνελήφθη και καταδικάστηκε από το στρατοδικείο σε ισόβια. Στη συνέχεια, με την αμνηστία του 1945 επέστρεψε στην Ελλάδα, για να ξανασυλληφθεί όμως το 1948 και να εκτοπισθεί στην Ικαρία, στη Μακρόνησο και στον Αϊ-Στράτη, μέχρι το 1952.

Η Νανά ακολούθησε παρόμοιο δρόμο με τον Νίκο. Συμμετείχε σε αντιστασιακές οργανώσεις και αμέσως μετά τον αιματηρό Δεκέμβρη του 1944 εγκατέλειψε την Αθήνα μαζί με άλλους αριστερούς αγωνιστές. Το 1948 συνελήφθη και εκτοπίσθηκε στη Μακρόνησο, και στα στρατόπεδα γυναικών της Χίου και του Τρίκερι μέχρι το 1952, οπότε και επέστρεψε σαν αδειούχος εξόριστος. Στη διάρκεια της πολύχρονης εξορίας της γνώρισε την Άλκη Ζέη, την Ουρανία Στάβερη και άλλες αξιόλογες γυναίκες. Μ' αυτές θα θεμελιώσει σχέσεις βαθιάς φιλίας, διατηρώντας συνεχή επαφή και συνεργασία μέχρι το τέλος της ζωής της. Την ίδια τη δοκιμασία της εκτόπισης την αντιμετώπισε με γενναιότητα, μη υποκύπτοντας ποτέ στις πιέσεις για να υπογράψει δήλωση.

Στο μετεμφυλιακό κράτος του ‘50 οι επαγγελματικές επιλογές για τους ανθρώπους σαν τη Νανά και τον Νίκο Καλλιανέση ήταν περιορισμένες. Οι προσπάθειές τους στράφηκαν στο χώρο των εκδόσεων. Νοικιάζουν ένα μικρό γραφείο στην οδό Ευριπίδου και εκδίδουν τον Δεκέμβριο του 1954 τη βιογραφία του Βεράρεν σε μετάφραση της Κουμιώτισσας ξαδέλφης της Νανάς, Μίνας Ζωγράφου και του συζύγου της Κωστή Μεραναίου. Λίγο αργότερα μετακομίζουν στη στοά της οδού Πανεπιστημίου και Χαριλάου Τρικούπη, όπου δημιουργούν ένα μικρό γενικό βιβλιοπωλείο που απευθύνεται στους φίλους της λογοτεχνίας. Το 1963 μεταφέρονται στο βάθος της ίδιας στοάς, σ' ένα στενόμακρο μαγαζί με χαμηλοτάβανο πατάρι. Αυτός ο διάδρομος θα μετεξελιχθεί στο ιστορικό βιβλιοπωλείο του Κέδρου.

Το όνομα Κέδρος το εισηγήθηκε ο φίλος από την Αλεξάνδρεια και ζωγράφος Τάκης Καλμούχος, ο οποίος το εμπνεύσθηκε από τα αιωνόβια δέντρα του Λιβάνου. Πρώτος ο Κώστας Βάρναλης το 1956 με το έργο του ΔΙΚΤΑΤΟΡΕΣ ανοίγει τον κύκλο των μεγάλων συγγραφέων και ποιητών που θα ταυτίσουν την πορεία τους με την πορεία του Κέδρου. Ο Γιάννης Ρίτσος -τον οποίο οι εκδότες αντιμετώπισαν διστακτικά μετά την επιστροφή του από τον Αϊ-Στράτη - γνωρίζεται με τη Νανά και το Νίκο το 1956 και θέτουν μαζί τα θεμέλια μιας φιλίας και συνεργασίας που θα διαρκέσει μέχρι το θάνατό της. Ο Κέδρος θα επανεκδώσει τον επί είκοσι χρόνια απαγορευμένο «Επιτάφιο» και στη συνέχεια θα αποτελέσει τον εκδοτικό οίκο στον οποίο ο Ρίτσος θα εμπιστευθεί το σύνολο του πλούσιου έργου του. Τέλος, το 1957 ο Στρατής Τσίρκας έρχεται από την Αλεξάνδρεια και αποτελεί τον τρίτο μεγάλο συγγραφέα που θα σφραγίσει μαζί με τους δύο προηγούμενους τον Κέδρο με την ακτινοβολία του.

Στα τέλη του 1961, η οικονομική δυσπραγία αναγκάζει τον Νίκο Καλλιανέση να μπαρκάρει, για να στηρίξει οικονομικά τον εκδοτικό οίκο. Η Νανά μένει πίσω και, με την προσωπική της φροντίδα και ευαισθησία, κατορθώνει να βελτιώσει τα οικονομικά δεδομένα και να μεταμορφώσει τον Κέδρο σε στέκι των πνευματικών ανθρώπων της Αθήνας. Δίπλα στη Νανά βρίσκεται πάντα η αδελφή της, Τούλα Βογιατζή η οποία κρατά τα λογιστικά του εκδοτικού οίκου, καθώς και μια ομάδα φίλων και συντρόφων από το χώρο της Αριστεράς που επιμελούνται τα κείμενα αλλά και διεκπεραιώνουν όλες τις εργασίες που έχουν σχέση με την έκδοση και τη διακίνηση των βιβλίων. Σιγά σιγά πολλά σημαντικά ονόματα της λογοτεχνίας πλουτίζουν με το έργο τους τις εκδόσεις. Ο Γιώργος Ιωάννου, ο Μενέλαος Λουντέμης, η Διδώ Σωτηρίου, η Μέλπω Αξιώτη, ο Γιώργος Χειμωνάς, και άλλοι.

Όμως οι καλές μέρες δεν θα διαρκέσουν πολύ για τον Κέδρο. Η δικτατορία της 21ης Απριλίου του ’67 θα επιφέρει ένα σημαντικό πλήγμα στην πνευματική ζωή της χώρας. Τα βιβλία του Κέδρου μπαίνουν στη μαύρη λίστα της λογοκρισίας, και οι περισσότεροι από τους συγγραφείς αποφασίζουν να σιωπήσουν. Στην καταιγίδα της δικτατορίας δίπλα στη Νανά στέκει ο Στρατής Τσίρκας, συμβουλεύοντας και εμψυχώνοντάς τη διαρκώς. Ο Κέδρος υποχρεωτικά αλλάζει ρότα. Στρέφεται στις μεταφράσεις ξένων συγγραφέων στα ελληνικά, και η προσπάθεια αυτή συμβάλλει στο να κρατηθεί ο εκδοτικός οίκος και να μην κλείσει μέσα στις ασφυκτικές συνθήκες του στρατιωτικού καθεστώτος. Η Νανά συνεχίζει πεισματικά, σαν τίποτα να μην έχει αλλάξει, πάντα μαζί με τους συγγραφείς που τη συντροφεύουν να σπάσει το φράγμα της λογοκρισίας. Δίνει όλο της τον εαυτό στην προσπάθεια αυτή, ενώ συγχρόνως συντρέχει με κάθε τρόπο κάθε φίλο ή φίλη συγγραφέα που έχει οποιοδήποτε πρόβλημα. Η Μέλπω Αξιώτη και ο Γιώργος Χειμωνάς είναι κάποιοι από τους πολλούς συγγραφείς τους οποίους η Νανά θα συντρέξει με κάθε τρόπο και θα δείξει το ενδιαφέρον και την τρυφερότητά της. Παράλληλα, στις αρχές του ’67, η Νανά φιλοξενεί στο σπίτι της την προσφιλή της ανιψιά Όλγα Σταματίου, κόρη του αδελφού της Βαγγέλη που ζει στην Αμερική, με την οποία αναπτύσσει μια σχέση μεγάλης τρυφερότητας και αγάπης μία πραγματική σχέση μητέρας προς κόρη. Η Όλγα θα παντρευτεί αργότερα τον σκηνοθέτη Παντελή Βούλγαρη και η Νανά θα εμφανιστεί στιγμιαία και σε πλάνα της ταινίας του Βούλγαρη «Ο μεγάλος ερωτικός».

Η λογοκρισία αίρεται το 1969 και δίνει την ευκαιρία σε συγγραφείς που έως τότε αντιστέκονταν με τη σιωπή τους να εμφανιστούν ομαδικά και να δημοσιεύσουν κείμενα τα οποία έμμεσα στρέφονταν εναντίον της χούντας. Η Νανά αγκαλιάζει την πρωτοβουλία και αναλαμβάνει προσωπικά την ευθύνη της έκδοσης. Έτσι δημιουργούνται τα «Δεκαοχτώ Κείμενα», που εκδίδονται τον Ιούλιο του 1970 - υπογράφονται από ισάριθμους συγγραφείς που ανήκουν σ' όλο το πολιτικό φάσμα. Ανάμεσα σ' αυτούς βρίσκονται οι Γιώργος Σεφέρης, Μανώλης Αναγνωστάκης, Αλέξανδρος Αργυρίου, Θανάσης Βαλτινός, Αλέξανδρος Κοτζιάς, Μένης Κουμανταρέας, Δημήτρης Μαρωνίτης, Σπύρος Πλασκοβίτης, Στρατής Τσίρκας και λοιποί. Η έκδοση γνωρίζει μεγάλη επιτυχία στην Ελλάδα, ενώ συγχρόνως λαμβάνει και μεγάλη δημοσιότητα στο εξωτερικό. Έτσι η Νανά εδραιώνει την εθνική συμφιλίωση κατ' αρχάς μέσα στους κόλπους του Κέδρου, βάζοντας κάτω από τη σκέπη της συγγραφείς από όλο το πολιτικό φάσμα. Με τη γενναία όμως και αξιοπρεπή πολιτική της στάση, που καμιά σχέση δεν είχε με ακρότητες και υπερβολές, κατάφερε να εμπνεύσει το σεβασμό και σε άτομα της ευρύτερης οικογένειας με εντελώς αντίθετες πολιτικές πεποιθήσεις.

Ακολουθούν τα «Νέα κείμενα Ι και ΙΙ» το 1971 και 1972 αντίστοιχα, καθώς και η έκδοση το 1973 του περιοδικού «Η Συνέχεια». «Η Συνέχεια» κατόρθωσε να βγάλει οχτώ τεύχη. Το ένατο θα έβγαινε το Νοέμβριο του 1973. Όμως τα γεγονότα του Πολυτεχνείου δεν επιτρέπουν τη συνέχιση της έκδοσης του περιοδικού, το οποίο με απόφαση της χούντας κατάσχεται και κλείνει. Ο αρχηγός της ασφάλειας Μπάμπαλης και οι χαφιέδες του είναι εδώ και πολύ καιρό μόνιμοι έξω από τον ΚΕΔΡΟ. Στις 6 Μαΐου του 1974 η Νανά συλλαμβάνεται με την κατηγορία της έκδοσης κομμουνιστικών βιβλίων και της υπόθαλψης αντικαθεστωτικών κινήσεων. Παραμένει σε πλήρη απομόνωση στο κτίριο της Γενικής Ασφάλειας Αθηνών, που στεγαζόταν τότε στην αρχή της οδού Μεσογείων, στο στενό και ολοσκότεινο κελί Νο 8 για μερικές εβδομάδες. Θυμάμαι ότι όταν μάθαμε το γεγονός της σύλληψης της Νανάς όλοι στην οικογένεια παγώσαμε. Η χούντα δεν επέτρεπε επισκέψεις.

Μετά από μεγάλη επιμονή, τη δεύτερη μέρα άφησαν τον πατέρα μου, ως ειδικός γιατρός που ήταν αλλά και στενός συγγενής. Η Νανά έχει παραισθήσεις και απώλεια επαφής με το περιβάλλον. Γνωματεύει, και πρέπει να βγει αμέσως από την απομόνωση. Όμως η χούντα είχε διαφορετική γνώμη. Το γεγονός της σύλληψης της Νανάς γίνεται πρώτη είδηση στο εξωτερικό, και οι ξένοι ραδιοφωνικοί σταθμοί μεταδίδουν επανειλημμένως τα ανησυχητικά νέα για την υγεία της. Κρατείται στη Γενική Ασφάλεια για τρεις ακόμα δύσκολες εβδομάδες. Αυτή θα είναι και η αρχή του δύσκολου τέλους της. Την 1η Ιουνίου μεταφέρεται στις φυλακές Κορυδαλλού. Ένα μήνα πριν την κατάρρευση του δικτατορικού καθεστώτος η Νανά δικάζεται από το στρατοδικείο και αθωώνεται, ενώ διακεκριμένοι άνθρωποι του πνεύματος και της πολιτικής σπεύδουν στο δικαστήριο να της συμπαρασταθούν. Την υπεράσπισή της ανέλαβε προσωπικά ο αείμνηστος δικηγόρος και υπερασπιστής πολλών πολεμίων της χούντας Γεώργιος Β. Μαγκάκης. Στο κατηγορητήριο αναφερόταν ότι η Νανά Καλλιανέση είχε μετατρέψει το μαγαζί της σε γιάφκα και ότι μέσα εκεί είναι οι αναρχικοί που υπονόμευαν το καθεστώς. Ο Γεώργιος Μαγκάκης παίρνει το λόγο και περιγράφει τις διαστάσεις του Κέδρου. «Έξι τετραγωνικά είναι όλος κι όλος ο εκδοτικός οίκος, αν νομίζετε, κύριοι δικαστές, ότι χωρούν τα πλήθη των αναρχικών που περιγράφετε, τότε δέχομαι να καταδικάσετε την πελάτισσά μου» είχε πει προσκομίζοντας και τις σχετικές φωτογραφίες. Η Νανά αθωώνεται. Επιστρέφει ελεύθερη στην οικογένειά της και στους αγαπημένους της συγγραφείς και αναλαμβάνει και πάλι τη ηνία του Κέδρου με το ίδιο όπως πάντα πάθος.

Όμως αυτή τη φορά οι συνθήκες κράτησης στη Γενική Ασφάλεια έχουν επιφέρει σοβαρό κλονισμό στην υγεία της. Ο θάνατος του συζύγου της Νίκου λίγους μήνες αργότερα το 1975 έρχεται να προσθέσει ένα μεγάλο κενό στη ζωή της. Η ροή των εκδόσεων όμως δεν σταματά. Ήδη από τα χρόνια της δικτατορίας ο Κέδρος έχει την πρέπουσα θέση στο παιδικό βιβλίο. Το 1971 η Άλκη Ζέη εκδίδει τον «Μεγάλο περίπατο» του Πέτρου και η Ζωρζ Σαρρή το «Όταν η ήλιος», βιβλία που φέρνουν τη μεγάλη αλλαγή στη θεματογραφία του παιδικού και του εφηβικού βιβλίου και τη βελτίωση της ποιότητάς του.

Η πορεία αυτή θα συνεχιστεί και τα επόμενα χρόνια, με τον ΚΕΔΡΟ να πρωτοστατεί στις ποιοτικές εκδόσεις παιδικών βιβλίων με καλαίσθητη εικονογράφηση που ελκύουν και διαπαιδαγωγούν τους μικρούς αναγνώστες. Ξεχωριστή είναι η συμβολή στον τομέα αυτό της ανιψιάς της Νανάς, της Νίνας Σταματίου, που ως ζωγράφος εικονογραφεί πολλά αξιόλογα παιδικά βιβλία.

Αμέσως μετά την πτώση της δικτατορίας το 1974 παρατηρείται μια σημαντική στροφή του κοινού στη λογοτεχνία και την πολιτική, γεγονός που ωθεί όλους τους εκδοτικούς οίκους σε μια σημαντικότατη άνθηση. Μέσα στο κλίμα αυτό και ο Κέδρος αλλάζει και εξελίσσεται. Η ανάπτυξή του θα είναι ραγδαία. Ο Κέδρος μεταμορφώνεται σε ένα στέκι συνεύρεσης των συγγραφέων αλλά και άλλων ανήσυχων ανθρώπων του πνεύματος και της τέχνης. Δεν είναι πια μόνο ένας ισχυρός πόλος έλξης για τους καθιερωμένους συγγραφείς, αλλά αποτελεί και μια αφετηρία για τους νεότερους που δεν θα αργήσουν να αναγνωριστούν. Η Νανά, με τη γνωστή αγάπη της προς τους νέους, στηρίζει κάθε νέο συγγραφέα, αδιαφορώντας για το οικονομικό ρίσκο. Οι χώροι του Κέδρου δεν επαρκούν πλέον, κι έτσι το 1979 ο εκδοτικός οίκος μετακομίζει στην οδό Γενναδίου 6, σ' ένα άνετο βιβλιοπωλείο με γραφεία στον τρίτο όροφο. Όμως στις αρχές του 1985, πάνω στην ακμή της εκδοτικής νεότητας, η υγεία της Νανάς δέχεται ένα σοβαρό πλήγμα. Οι πολύχρονες ταλαιπωρίες είχαν επηρεάσει ανεπανόρθωτα τις νοητικές της λειτουργίες, περιορίζοντας δραματικά την επαφή της με το περιβάλλον.

Τα επόμενα τρία χρόνια η Νανά θα αποσυρθεί από την επαγγελματική και κοινωνική ζωή μεταβιβάζοντας τα ηνία του Κέδρου στην Κάτια Λεμπέση και στον Ευάγγελο Παπαθανασόπουλο. Στις 6 Φεβρουαρίου 1988 φεύγει από τη ζωή, αφήνοντας στην οικογένεια αλλά και στην πνευματική ζωή της Ελλάδας ένα δυσαναπλήρωτο κενό.

Το βιογραφικό σημείωμα της Νανάς Καλλιανέση, το παρουσίασε η ανιψιά της, Μαρία Κόκκορη, στην εκδήλωση που έγινε στη μνήμη της, από τον Μορφωτικό Σύλλογο Κύμης στις 18 Αυγούστου του 2008, στο θέατρο του Λαογραφικού Μουσείου Κύμης.